Jak powstał pierwszy czołg?

Czołg to gąsienicowy wóz bojowy, który stosowany jest w walce z przeciwnikiem na krótkich i średnich dystansach. Charakteryzuje się ciężkim pancerzem oraz dużą mobilnością, co czyni go pojazdem wysoce istotnym na polu bitwy. Jest on jednym z zasadniczych środków prowadzenia walki lądowej, zwłaszcza w zakresie natarcia. Choć dzisiaj pojazd ten kojarzymy głównie z amerykańskimi maszynami M1 Abrams, to w przeszłości jego konstrukcja nie była tak oczywista; nie zbliżała się ona nawet do współcześnie znanego modelu czołgu podstawowego. W tym artykule przybliżymy jak powstała pierwsza taka konstrukcja.

Zanim powstał czołg

Czołg powstał dzięki połączeniu trzech, niezależnych od siebie technologii, które były rozwijane od XIX wieku. Chodzi o pojazdy mechaniczne, wieżyczki z uzbrojeniem oraz napęd gąsienicowy. Pierwsze ciągniki artyleryjskie i zaopatrzeniowe powstały jeszcze przed 1900 rokiem. Brytyjczycy wykorzystywali olbrzymie pojazdy o napędzie parowym, które służyły do holowania ciężkich dział i wagonów z zaopatrzeniem. Były one szczególnie przydatne w trakcie Wojen Burskich w Afryce Południowej. Pojazdy te miały jednak poważne wady – były powolne i ciężkie, poruszały się na ogromnych kołach, które nie nadawały się do jazdy w trudnym terenie. Co gorsza, ich eksploatacja należała do skomplikowanych, sam silnik parowy również był kłopotliwy i wymagał odpowiedniej obsługi.

Ich charakterystyka spowodowała jednak, że zaczęły powstawać pierwszy projekty pojazdów opancerzonych, które jednak nigdy nie wyszły poza fazę rysunków. Rynek cywilny skorzystał natomiast z wynalazku gąsienicy. Już w 1901 roku Alvin Orlando Lombard zaprojektował i rozpoczął masową produkcję ciągników rolniczych, które wyposażone były w gąsienice zamiast przedniej osi z kołami. Wynalazek ten został udoskonalony trzy lata później przez Benjamina Holta, który opracował ciągnik półgąsienicowy, a już w 1908 roku powstał pojazd w pełni gąsienicowy. Zastosowanie silnika spalinowego pozwoliło na stworzenie potencjału do przemieszczania się w terenie, a konstrukcja zdobyła uznanie na całym świecie. Wybuch pierwszej wojny światowej spowodował, że zostały one szybko zaadoptowane do holowania dział artyleryjskich, a w późniejszym czasie zdobyła także rynek cywilny.

Pierwsze wozy bojowe

Pierwsze pojazdy opancerzone pojawiły się w tym samym okresie co gąsienice, a dokładniej w 1902 roku Frederick Rimms zbudował swój „Wóz wojenny” - pierwszy w historii kołowy wóz pancerny. Miał masę 5,5 tony, a otwarty od góry przedział bojowy chroniony był przez pancerz z płyt pancernych o grubości 6 mm. Umieszczono na nim dwa karabiny maszynowe Maxima. Pojazd napędzał silnik Daimlera, który odpowiadając mocy szesnastu koni, umożliwiał osiągnięcie prędkości 15 km/h, co było dużym wyczynem na początku XX wieku. Co ciekawe pojazd jednak nie zdobył uznania pośród polityków i wojskowych, pozostając jedynie ciekawostką podczas prezentacji w londyńskim Crystal Palace. Z czasem dostrzeżono potencjał takich pojazdów, jednak w obliczu wybuchu pierwszej wojny światowej podwozie kołowe nie zdawało egzaminu. Charakterystyka wojny okopowej i trudne warunki terenowe sprawiły, że stały się one bezużyteczne. Dużo lepiej radziły sobie wcześniej wspomniane gąsienicowe ciągniki artyleryjskie, które z powodzeniem holowały ciężkie działa nawet przez grząski teren.

Kiedy w 1914 rozpoczął się pierwszy światowy konflikt, były dostępne już wszystkie technologie niezbędne do stworzenia czołgu. Nie było jednak jeszcze konceptu, który byłby ich połączeniem, a co ważniejsze miał wystarczającą siłę przebicia, aby zainteresowały się nim ośrodki decyzyjne. Na wysokości zadania stanął Ernest Swinton, który zaproponował stworzenie gąsienicowego pojazdu bojowego. Informacja ta zainteresowała Winstona Chruchilla, ówczesnego I Lorda Admiralicji, który zdecydował się na powołanie do życia specjalnego Komitetu do spraw okrętów lądowych. Celem organizacji było doprowadzenie do budowy „okrętów lądowych”. W 1915 roku powstał pierwszy egzemplarz tej konstrukcji nazwany Number 1 Lincoln Machine.

Mark I - pierwszy czołg

Wcześniej wspomniany prototyp posiadał poważną wadę konstrukcyjną, konieczne było przeprojektowanie gąsienic. Tak powstał projekt Mark I, którego gąsienice biegnąc naokoło kadłuba, tworzyły charakterystyczny kształt rombu. Jego próby trwały zaledwie dwa tygodnie, a 12 lutego 1916 roku zamówiono 100 takich pojazdów. Określenie okręt lądowy uznano za błędne, ponieważ zdradzało przeznaczenie pojazdu. Zaczęto stosować określenie Water Container, aż w końcu zaproponowano słowo tank, czyli zbiornik. W ten sposób określenie to weszło do powszechnego użycia jako określenie tej klasy pojazdów. Polska nazwa - czołg - wzięła się ze sposobu poruszania maszyny. Przypominał powolnie czołganie się po ziemi.

Pojazd ten zadebiutował wkrótce na froncie 15 września 1916 roku. Pierwsze ich użycie nie należało do udanych, na linię frontu dotarło tylko 32 z 49 czołgów, a w walce wykorzystano zaledwie osiemnaście. Szybko powstały kolejne wersje pojazdu, które wyeliminowały jego największe wady. Kluczowym problemem był jednak brak koncepcji na umiejscowienie czołgu w taktyce prowadzenia walki. Niezależnie jednak od oceny skuteczności wykorzystania możliwości tych pojazdów podczas I wojny światowej, udowodniły one swoją wartość bojową, a konstrukcja Mark I zapoczątkowała trwającą do dziś militarną karierę czołgu.